مدیریت کلاس های چند پایه
چکیده:
در نظام آموزشی کشور ما،وجود کلاسهای چند پایه واقعیتی اجتناب نا پذیر است .شرایط سخت محیطی ،کمبود جمعیت دانش آموزی ،کمبود نیروی انسانی وفضای آموزشی،مهاجرت طبیعی یا اجباری ووجود مشکلات و مسایل متعددمالی و اقتصادی از عواملی هستند که امکان تشکیل واحد آموزشی رابا کلاسهای تک پایه محدود می سازند.
هدف مقاله ی حاضر،بررسی مشکلات روشهای موجود تدریس در کلاسهای چندپایه وچگونگی مدیریت کلاسهای چندپایه است.سوال های این پژوهش در موردوضعیت فیزیکی مدارس وکلاس درس،روشهای تدریس ،عوامل اثر گذاربرروش تدریس ومدیریت کلاسهای چندپایه است.
درنوشتن این مقاله از روش کتابخانه ای استفاده شده است براساس نتایج بدست آمده عوامل اثر گذاربر روش تدریس از دیدگاه معلمان چند پایه ،کمبود وقت ،تعداد زیاد دانش آموزان در هر پایه، عدم آگاهی از شیوه های تدریس در کلاس چند پایه،کمبود وسایل آموزشی،نامناسب بودن ترکیب سنی دانش آموزان وعدم تمرکزحواس بوده است.
وبر اساس نتایج، مناسبترین روشهای تدریس در کلاسهای چند پایه جهت مدیریت بهتر این کلاسها عبارتند از :روش سخنرانی،پرسش و پاسخ،همیاری ،حل مسئله وآزمایش است
وبر اساس نتایج بدست آمده بهتر است جهت مدیریت کلاسهای چندپایه عوامل زیر توسط معلم مورد اجرا گذاشته شوند:
1- دانش آموزان را با احترام صدا کنید.
2- نام دانش آموزان را بخاطر بسپارید.
3- مسئولیت ها را واگذار کنید.
4- عقب بایستید وبه دیگران فرصت بدهیدو...
بخشی از مدیریت زمان از طریق تفویض اختیار امکان پذیر است.در کلاسهای چند پایه معلم می تواند بخشی از وظایف خود را به یکی از معلم یاران هر پایه واگذار نموده و پس ازانجام کار ،مسئولیت های واگذار شده را بازیابی ،نظارت وبررسی نموده ومعلم یاران را نسبت به کاستی های احتمالی راهنمایی نماید.بدین ترتیب ضمن استفاده از وقت،نسبت به کنترل کلاس و مدیریت کلاس تلاش نموده است.
کلید واژه ها :کلاس چند پایه، مشکلات کلاسهای چند پایه، معلم یار.
مقدمه:
يکي از شرايط ويژه که در آن معلمان به مقتضاي شرايط مي بايست کار ياددهي – يادگيري را به پيش ببرند ، وجود مدارس کوچک با کلاسهاي چند پايه است . در اين مدارس تعداد دانش آموزان کم بوده و اين مدارس در نقاط دور افتاده تشکيل مي شوند . تنوع پايه هاي تحصيلي ، کوچک بودن محيط کلاس ، نبود مواد آموزشي و تجهيزات آموزشي و پرورشي از جمله مشکلات و شرايطي است که در اين گونه محيط هاي آموزشي حکم فرماست و با وجود اين شرايط انتظار مي رود که پيشرفت تحصيلي دانش آموزان و عملکرد آموزشي معلم و فرايند يادگيري در اين مدارس همانند ساير مدارس به پيش برود . در عين حال در مدارس چند پايه محاسني نيز وجود دارد که در مدارس عادي کمتر به چشم مي خورد : از جمله وجود احساس مشارکت پذيري نزد دانش آموزان ، حضور شاگردان پايه ي بالاتر براي تعامل در ياددهي دانش آموزان پايه ي پايين تر در کلاس ، امکان برقراري ارتباط بيشتر بين معلم و دانش آموزان با همديگر و خلاصه در مجموع اين مدارس داراي محاسن و محدوديت هايي هستند که شناخت آنها قبل از شروع فرايند ياددهي – يادگيري براي معلمان چند پايه امري ضروري است . بنابراين معلم چند پايه مي بايست از نوعي مهارت يا قابليت با عنوان مديريت آموزشي کلاسهاي چند پايه برخوردار باشد تا بتواند متناسب با شرايط مدرسه خوي و سطح انتظار آموزش و پرورش کار تعليم و تربيت را به پيش برد .
پس نيازها ، خواستها و مشکلات موجود ما را برآن مي دارد که براي کاهش معضلات و افزايش کيفيت يادگيري و کاهش نابرابريهاي تحصيلي گامهاي جدي تري بر داريم و اعمال مديريت آموزش اين کلاسها چگونه بايد باشد تا بتواند تا در فرايند ياددهي – يادگيري – يادگيري دانش آوزان مؤثر باشد . با توجه به اهمیت نکات ذکر شده در این مقاله سعی شده ضمن پرداختن به مباحث مدیریت کلاسهای چند پایه ،اهداف این کلاسها وراهکارهای مناسب جهت اداره ی این کلاسها به سوالات زیر پاسخ داده شود:
1- کلاس چندپایه یعنی؟
2- مدیریت کلاس چندپایه یعنی؟
3- نحوه ی اداره ی کلاسهای چند پایه یعنی ؟
تعاريف چند پايه :
تدريس چند پايه به نوعي از تدريس در آموزش ابتدايي اطلاق مي شود که در آن دانش آموزان چند پايه در يک کلاس توسط يک معلم آموزش داده مي شوند . ( ايان برچ ، 1379 ) و يا اينگونه مي توان تعريف کرد که منظور از آموزش چند پايه ، موقعيتهايي است که در آن ها دانش آموزاني که از نظر سن و توانايي متفاوت هستند همه در يک کلاس آموزش مي بينند .
تاریخچه
کلاس های چند پایه قدمتی به طول آغازتعلیم وتربیت درمکتب خانه ها دارد که درآن دانش آموزان از 6سالگی تا50سالگی وازهرسطح ،زیرنظریک فرد آموزش وتعلیم می دیدند گروهی درحال فراگرفتن قرآن بودندگروهی درحال آموختن گلستان سعدی و...اما ظهور کلاس های چند پایه در آموزش و پرورش رسمی،کلاس های 6پایه تاسال1345رواج داشت واز مهرماه1345سیستم آموزش ابتدایی جدید5 ساله به مورداجرا گذشته شد. بر پایه آمارهای نظام آموزش وپرورش ایران در حدودیک میلیون دانش آموزدر کلاس های درس چند پایه مشغول به تحصیل هستند. که در حدود 48000 کلاس چند پایه را شامل می شودکه این مقدار 16درصد از کل کلاس های ابتدایی کشور را تشکیل می دهد . بیشترین آمار کلاس های چند پایه به استان سیستان و بلوچستان با 3 هزار و 899 کلاس درس اختصاص دارد. طبق آما ر وزارت آموزش و پرورش در مهر ماه 83 میزان8/49 درصد از کلاس های درس مقطع ابتدایی در شهرها و 2/50 درصد از کلاس های درس در روستا ها دایر بودند که از این تعداد 9/31 درصد از کلاس های درس چند پایه بودند.جالب توجه اینکه کلاس های چند پایه فقط در روستاها دایر نیستند، بلکه در پایتخت نیز تعداد از این قبیل کلاسها چشمگیر است. در شهر تهران بیش از 35 کلاس چند پایه و در شهرستان های استان تهران 375 کلاس چند پایه وجود دارد. . این کلاس ها در کشورهای توسعه یافته (مانند مرزهای شمالی استرلیا 40 درصد ، سوئد 35 درصد ، ویلز انگلستان 30 درصد ، فرانسه 22 درصد و نروژ ) نیز وجود دارد با این فرق که عملکرد آن ها بسیار خوب است اگر چه بسیاری از کشورهای در حال توسعه این کلاس ها و مدارس را دارند ولی فاقد مواد آموزشی ، معلمان آموزش دیده ، نظارت و کتاب درسی مخصوص هستند و برای اداره ی دانش آموزان از سنین مختلف و سطوح مختلف آموزشی آمادگی کافی را ندارند
علل و شرايط وجود كلاسهاي چند پايه در روستاها:
1- پراكندگي روستاها و عوامل خاص جغرافيايي .
2- كمبود جمعيت به طور اعم و كمبود تعداد دانش آموزان واجب التعليم در بعضي روستاها به طور اخص .
3- وجود مسائل و اشكالات متعدد مالي و اقتصادي و كشاورزي در روستاها
4- استفاده از وجود اطفال لازم التعليم در امور كشاورزي ، دادمداري ، قالي بافي و غيره به منظور امرار معاش خانواده .
5- فقدان ، كمبود و يا نا مناسب بودن راههاي ارتباطي بين روستاها و شهرها
6- اظهار بي تفاوتي برخي از خانواده هاي روستايي به علت تجربه تلخ از بيهودگي تحصيلات ابتدايي و عدم كارايي آن در زندگي روزمره آنان و نبودن امكانات ادامه تحصيل در دوره راهنمايي .
7- عدم موافقت بيشتر خانواده هاي روستايي به تحصيل دختران ؛ بويژه در مدارسي كه اجبار به اختلاط دانش آموزان دختر و پسر باشد .
8- فقدان يا كمبود انگيزه هاي قبول خدمت برخي از معلمان در روستاهاي كم جمعيت و فاقد امكانات اوليه زندگي .
9- كمبود اعتبارات و معلم كافي براي كاهش تعداد دانش آموزان قابل قبول براي گشايش مدارس جديد و يا كاهش تعدادپايه هاي يك مدرسه.
10- عدم استقبال عموم مردم روستا از تعليم و تربيت كلاسيك به علت فقر بينش و پايين بودن آگاهي هاي فرهنگي و اجتماعي.
مسایل اسا سی درکلاس های چند پایه :
1- نیروی انسانی :
در کلاس چند پایه ، معلم علاوه بر تدریس محتوای آموزشی30 کتاب درس (132ساعت تدریس در هفته) امور اداری ، متصدی اموردفتری ، وظایف مربی بهداشت ، معلم ورزش و.... را برعهده دارد.
2- الگوی آموزشی:
بی توجهی به آموزش چندپایه به دلیل احاطه به الگوی فعلی آموزش (تک پایه) .
برای این که آموزش چند پایه از قید و بند های نظام فعلی آزاد شود وزمام امور را به عنوان یک روش آموزش معتبر در دست بگیرد .نیازمند تغییر الگو است . الگویی که در مبانی آموزشی ، فلسفی ، اجتماعی و روان شناسی آموزش وپرورش تغییرپایدار ایجاد کند . ناهماهنگی مدارس وکلاس ها را به رسمیت بشناسد وبه آن بها دهد . نقش و جایگاه معلم را از آموزش دهنده به راهنما و تسهیل گر تغییر دهد . دستاورد چنین الگویی می تواند اصلاح سازماندهی برنامه درسی، بهبود راهبردهای یاددهی یادگیری ، تهیه وتولیدموادآموزشی اصلاح شیوه های ارزشیابی و تغییر نقش معلم با توجه خاص به تربیت معلم و ... باشد.
3- آموزش :
معلمان فارغ التحصیل مراکز تربیت معلم هم برای تدریس در این کلاس ها ، آمادگی ، اطلاعات و تجربیات مناسب ندارند و آموزش قبل از خدمت که زمینه ساز تجربه عملی و تفکر جدی درباره تدریس چند پایه باشد برخوردار نیست . معلمان برای کلاس های یک پایه آموزش می بینند در کلاس های چند پایه تدریس می کنند که عیر قابل قبول است و مخصوصاً از افراد در دسترس ( سرباز معلم ) برای اداره کلاسها استفاده می شود.
4 – سازماندهی برنامه درسی :
برنامه درسی به صورت غیر قابل انعطاف و پایه محور ، مشکل مهم دیگری است که در آموزش چند پایه وجود دارد . بسیاری از کشورها در این زمینه به طراحی یک مدل ایده ال و اصلاح مدل های واقعی موجود خود پرداخته و به عوامل موثری همچون انعطاف پذیری ، ادغام در آموزش ، تلفیق برنامه درسی براساس موضوعات خاص ، مشارکت متخصصان برنامه درسی با معلمان ، مدیران و والدین و حتی خود دانش آموزان توجه کرده اند .
( به عنوان مثال در فلپین طرح برنامه درسی مارپیچی (استانی ) در چین گروه بندی موضوعات ، در اندونزی انعطاف پذیری در برنامه درسی ، در مالزی برنامه یکسان اجرا و براساس توانایی ها و مهارت های دانش آموزان تدوین و ارایه می شود .)
پس آموزش مطالب و مفاهیم یکسان با کلاس های عادی ، در زمان کم با حجم زیاد و کمبود امکانات برای معلمی که معمولاً تجربه زیادی ندارد و آموزش خاصی در این زمینه ندیده است و به منابع و مواد مرجع ، آموزش های ضمن خدمت و مشارکت در جمع معلمان دسترسی ندارد معلم را به وادی آزمایش و خطا سوق می دهد.
5- موقعیت جغرافیایی ، اقتصادی ، فرهنگی کلاس های چند پایه :
اکثر کلاس های چند پایه ( 30درصد کلاس های روستایی ) در مناطق محروم روستایی قرار دارد ، مناطقی با جمعیِت کم ، کمبود امکانات ، مشکلات اقتصادی با تفاوت های زبانی و گویش های محلی و نیازمند به حضور کودکان در صحنه کار و تلاش . ( مسئله دو زبانگی )
6- وقت :
کمبود وقت ،یکی از مشکلات و اکثر سوال های معلمان چندپایه این است که اظهار می دارند با کمبود وقت مواجه هستیم. حق دارند چون که بر اساس استاندارد های جهانی آموزش و پرورش مدت آموزش به طور متوسط 311 دقیقه در روز است . در مدارس ابتدایی کشور ما در حدود 240 دقیقه در روز است این مدت زمان برای هر پایه در کلاس 5 پایه به طور متوسط 50 دقیقه ، چهار پایه 60 دقیقه ، سه پایه 80 دقیقه و دو پایه 120دقیقه است .
اهداف آموزش چند پايه اي :
1- فراهم کردن دوره ي کامل آموزش ابتدايي ، با افزايش ميزان دستيابي به آن در مناطق روستايي کم جمعيت .
2- تداوم خدمات آموزشي در شهرهاي کوچک که با کاهش شمار دانش آموزان روبرو هستند .
3- استفاده ي بهينه از منابع محدود .
4- بهبود کيفيت و سودمندي آموزش .
5- جلوگيري از ترک تحصيل دانش آموزان در مناطق روستايي کم جمعيت .
فوايد آموزش چند پايه :
1- آموزش چند پايه روش کارآمد و سودمندي براي ارائه ي آموزش بنيادي در مناطق کم جمعيت است.
2- شواهد گوياي آن است که در زمينه هاي رياضي ، زبان و علوم، آموزش چند پايه اي سبب پيشرفت دانش آموزان مي شود .
3- دانش آموزان دختر از اين طريق دسترسي بيشتري به فضاها و امکانات آموزشي پيدا مي کنند .
4- دانش آموزان در اين روش ياد مي گيرند که چگونه ياد بگيرند و چگونه ياد بدهند .
5- باعث بوجود آمدن تعامل گروهي در بين دانش آموزان مي شود .
معايب و مشکلات کلاسهاي چند پايه :
معلمان براي تدريس در کلاسهاي چند پايه با مسايل و مشکلات متفاوتي روبرو هستند که اين مشکلات تأثير بسياري بر فعاليتهاي آموزشي و چگونگي به ثمر رسيدن آن دارد . در اينجا به قسمتي از مشکلات اشاره مي شود:
· برنامه ريزي دروس ، پيچيده و وقت گير است .
· مدارس چند پايه شانس کمتري براي دسترسي به معلمان متخصص مثل معلم هنر و ورزش و ... دارند .
· وظايف اداري در مدارس چند پا بيشتر مي باشد که همه ي آنها بر عهده ي معلم بوده و اين کارها و انجام آنها بيشتر اوقات بر زمان برنامه ريزي و اجراي تدريس مؤثر اثر مي گذارد .
کمبود وقت :
مسأله کمبود وقت در صدر مسايل کلاسهاي چندپايه قرار دارد . آنچه به عنوان يک مشکل اساسي معلم کلاس چندپايه با آن روبرو است اين است که واقعاً با اين کمبود وقت چه کند . دراين گونه کلاس ها معلم بايد بتواند زمان را متناسب بين پايه ها تقسيم کند ( رئوف ضيايي 1368 ) .
کم تجربگي در نحوه تدريس و اداره کلاس چندپايه :
آمارهاي موجود نشان مي دهد تقريباً تمام معلمان کلاس هاي چند پايه بر اساس علايق ، يا داشتن تجربه در کلاس هاي چند پايه روانه اينگونه مدارس نمي شوند . در نتيجه وقتي وارد کلاس مي شوند ، دچار سر در گمي و يأس و نااميدي مي شوند. از اداره و کنترل کلاس ها عاجز هستند . از شيوه هاي اداره کلاس چند پايه و هم چنين روش هاي تدريس آگاهي ندارند .
ترکيب سني و جنسي دانش آموزان دختر و پسر در يک کلاس :
مشکلات ناشي از اختلاط دانش آموزان بخصوص در سنين بالا مستلزم کنترل خاص و توانايي هاي نظارت و رهبري همه جانبه معلم است . مخصوصاً در کلاس هايي که چند پايه نامتجانس از نظر سني و جنسي آموزش مي بينند ، کوچکترين غفلت معلم سبب درگيري دانشآموزان و گاه منجر به درگيري هاي خانوادگي مي شود و در اين کلاس ها چون سن و جنسيت دانش آموزان متفاوت است ، معلم بايد با توجه به آن تفاوت ها با هر يک از گروهها ، رفتار خاصي را داشته باشد ، از جمله تنبيه و تشويق در اين کلاس هاست و با دانش آموزان 7 ساله نمي توان همان برخوردي را داشت که با دانش آموزان 12 الي 13 ساله داريم .
کوچکي فضاي آموزشي :
در مدارس چند پايه کوچکي فضاي آموزشي سبب مي شود معلم نتواند از انجام کارهاي گروهي در کلاس استفاده کند . امکان رعايت مسايل بهداشتي از قبيل : توجه به ديد چشم ، رعايت قد ، شنوايي و غيره در فضاي کوچک وجود ندارد . از وسايل آموزشي در يک اتاق کوچک نمي توان بخوبي استفاده کرد زيرا سبب حواس پرتي بقيه ي پايه ها مي شود .
کمبود تجهيزات آموزشي و بهداشتي :
کمبود وسايل آموزشي شايد در مدارس شهري هم زياد باشد اما در مدارس روستايي بويژه در مدارس چند پايه تأسف انگيز است . بعضي از مدارس روستايي حتي ميز و صندلي و تخته سياه مناسب که از اولين نيازهاي يک مدرسه است برخوردار نيستند . حياط مدرسه خاکي و نامتناسب است . هيچ گونه وسيله ورزشي ندارند . کتابخانه ، نمازخانه ندارند . اکثر اين مدارس فاقد دستشويي ها و آبخوري هاي مناسب و استاندارد هستند .
نداشتن کتابخانه مناسب :
در کلاس چند پايه دسترسي به مواد آموزشي به مراتب مهمتر از کلاس تک پايه است . در بسياري از مدارس روستا کتابخانه وجود ندارد و اگر وجود داشته باشد قابل استفاده در آموزش براي آموزگار نيست . در کلاس هاي چند پايه بايد کتابخانه کوچکي وجود داشته باشد که داراي کتابهاي تقويتي و غني کننده آموزشي باشد . آموزگار با کتابها و ابزارهاي مناسب مي تواند يک گروه را به انجام کاري مستقل بگمارد و براي گروه ديگري که نيازمند راهنمايي و سرپرستي بيشتر است وقت بيشتري را بگذارد.
نحوه ي مديريت در کلاسهاي چندپايه :
مديريت در آموزش چند پايه ضروريات توجه به پارامترهاي مربوط به مديريت کلاس ، از ضرورت ها مي باشد که در اينجا به مواردي اشاره شده است :
الف ) دانش آموزان را با احترام صدا کنيد :
در خطاب شاگردان با عناويني چون « آقا » يا « خانم » مي تواند انتظارات مشابهي را ايجاد کند که از طريق فرد نيز برآورده خواهد شد . هنگامي که دانش آموزان را با اين عناوين خطاب مي کنيم ، احساس بزرگتر کردن و بالغ شدن در آنها ايجاد مي شود . دانش آموزان قادرند اين حقيقت را بفهمند که بزرگ گرفته شدن ، با خود مسئوليتها را بر عهده دارد . آنها تلاش مي کنند آن احترام و اعتقاد معلم را حفظ نموده و يا دوباره احراز نمايند از آن پس بيشتر به صورت رشد يافته و بالغ رفتار خواهند کرد ، در نتيجه کمتر دست به عمل خلاف خواهند زد .
ب ) نام دانش آموزان را به خاطر بسپاريد :
نام دانش آموزان را سريع ياد بگيريد . اين کار يک الزام و ضرورت است . بسياري از روشهاي مديريت کلاس و نيز روشهاي تدريس با داشتن نام دانش آموزان کامل مي شود . اين امر موجب مي شود که دانش آموز حتي وقتي که به وي نگاه نمي کنيد ، بتوانيد مورد خطاب قرار دهيد و وي را به جريان مباحث کلاس برگردانيد . رفتار چند روز اول معلم در کلاس ، ميزان تسلط معلم و اين که دانش آموزان بفهمند تا چه حدي مي توانند با معلم کنار بيايند . براي برقراري نظم و ترتيب در بقيه ي سال تحصيلي امري قطعي و تعيين کننده است .
پ ) مسئوليتها را واگذار کنيد :
دانش آموزان در قبال رفتارشان هر چه بيشتر احساس مسئوليت کنند ، نياز کمتري به اعمال مديريت از سوي معلم خواهند داشت . بنابراين معلم به هر دليلي جز به بهانه ي محدوديت زمان و انرژي جهت مديريت کلاس مي بايست به تعداد دانش آموزان مسئوليت پذير بيفزايد .
همچنين مسئوليت دادن بايد از مسئوليتهاي کوچک و کم اهميت شروع شود و پس از آنکه دانش آموز از خود قابليت ايفاي مسئوليت را نشان داد ، مسئوليتهاي مهمتري به وي واگذار گردد و دانش آموزاني که از مسئوليت پذيري بالايي برخوردارند ، کمتر نياز به برقراري نظم خارجي از سوي معلم دارند .
ت ) عقب بايستيد و به ديگران فرصت دهيد .
ث ) آرام ، خونسرد و حرفه اي عمل کنيد .
ج ) قانون را اجرا کنيد ، دليل تراشي را نپذيريد .
ح ) تفاوتهاي فردي و ويژگيهاي خاص دانش آموزان را در نظر بگيريد .
مديريت زمان :
معلمان چندپايه بدليل دارا بودن نقش چندگانه ي خود که در هر ساعت درسي مي بايست ايفا نمايند از حساسيت زير برخوردارترند ، يعني ارزش زمان در کلاسهاي چندپايه به چند برابر نسبت به کلاسهاي عادي مبدل مي شود . صرف وقت دقايق زمان در اين کلاس از خدمات آموزشي استفاده نمايند . در کلاس چندپايه معلم مي بايست کنترل کلاس و نظارت بر فعاليتهاي درس پايه هاي مختلف را بر عهده داشته باشد . به خاطر کمبود وقت در کلاس معلم گاهي احساس مي کند ساعات ديگري علاوه بر ساعات رسمي در هفته را مي بايست به دانش آموزان اختصاص دهد و اين کار اگر تداوم يابد معلم خود و دانش آموزان را خسته نموده و شايد نتايج مطلوبي در بر نداشته باشد .
و از استفاده ي درست از زمان در ساعات رسمي کلاس مي تواند کار تعليم و ترتيب را به سامان برساند به گونه اي که نياز به صرف وقت خارج از برنامه نباشد . مديريت اوقات معلم به معني مسلط بودن و کنترل زمان کار در کلاس است نه اينکه زمان معلم را تحت کنترل خود در آورد .
در کلاسهاي چند پايه که معمولاً يک کلاس به عنوان محور مطرح مي باشد و معلم در آن ساعت براي آن کلاس تدريس ارائه مي دهد وقت بيشتري در آن ساعت صرف مي کند و ما بقي پايه ها برنامه عملي – تمرين خود را انجام مي دهند .
معلم چند پايه از معلم ياران به نحوي استفاده مي کند که ناظر بر فعاليتهاي دانش آموزان باشد . يعني زماني را که او براي يک پايه تدريس صرف مي کند . معلم ياران به کمک معلم کلاس آمده و کار نظارت و همياري را براي هم شاگرديهاي خود انجام مي دهند و بعد در فرصتي مناسب گزارش آن نظارت را از معلم ياران دريافت و توصيه هاي ضروري و رهنمودهاي لازم ارائه مي دهد .
مديريت موفق کلاس تنها زماني امکانپذير است که معلم اهداف روشن و متناسبي را براي خود ترسيم کرده و در کلاس مراقبتهاي لازم و کافي را براي دستيابي به آن اهداف از پيش تعيين شده بعمل آورد . اين تنها راهي است که بتوان بين کارهاي روزمره از يک سو و ترقي و کسب رضايت شخصي از سوي ديگر ارتباط و پيوند برقرار کنيم .
در کلاسهاي چند پايه برنامه ، همان طرح آموزشي است که معلم مي بايست تهيه کرده باشد که در يک جلسه کلاس هر يک از پايه ها چه سهمي دارند ، معلم براي هر يک چه نقشي ايفا مي کند . معلم بايد مراقب باشد اتفاقاتي که در کلاس ناخواسته رخ مي دهد و او را از پرداختن به طرح آموزشي دور مي کند حتي الامکان ناديده گرفته و وقت خود را صرف طرح آموزشي نمايد مگر اينکه رويداد در جهت تعليم و تربيت دانش آموزان باشد .
بخشي از مديريت زمان از طريق تفويض اختيار امکانپذير است . در کلاسهاي چند پايه معلم مي تواند بخشي از وظايف خود را به يکي از معلم ياران هر پايه تفويض نموده و سپس از انجام کار مسئوليتهاي تفويض شده را بازاريابي ، نظارت و بررسي نموده و معلم ياران را نسبت به کاستي هاي احتمالي راهنمايي نمايد . بدين ترتيب ضمن استفاده از وقت ، نسبت به کنترل کلاس و مديريت کلاس تلاش نموده است .
انتخاب كمك آموزكاریا معلم يار :
معلم مي تواند از نيروي برخي از دانش آموزان در جريان آموزش ياري بگيرد تا بتواند وقت آزاد خود را بيشتر صرف تدريس فعال به كلاس هاي محور بناميد. واگذاري مسئوليت به اين افراد بايد كاملاً دقيق و حساب شده صورت گيرد و حتماً تحت نظارت معلم همكاري كنند.
در انتخاب معلم يار رعايت موارد به شرح زير كاملاً ضروري است:
1- هميشه يك نفر به عنوان « معلم يار » باقي نمي ماند، زيرا به علت خصوصياتي سني اولاً احتمال اعمال نظر و خصومت فراوان است و ثانياً : خود دانش آموز ممكن است از تحصيل عقب بماند.
2- با واگذاري مسئوليت به دانش آموز توانا « در صورت وجود صلاحيت اخلاقي » حس قبول و انجام مسئوليت در همه تقويت مي شود و از ستاره شدن بي مورد يك فرد جلوگيري به عمل مي آيد.
3- دانش آموز از تعادل روحي در حد سن خودش برخوردار باشد.
4- در بين دانش آموزان نفوذ معنوي داشته باشد.
5- اولياي دانش آموز به انجام كمك رضايت بدهند.
6- دانش آموز از استعداد، توانايي، و بهره گيري هوشي نسبتاً بالايي برخوردار باشد.
7- دانش آموز از نظر پيشرفت تحصيلي ومسايل رفتاري، نمونه اي از نظم و انضباط باشد.
كاربرد برخي روشهاي تدريس در كلاسهاي چند پايه:
روش سخنراني :
روش سخنراني مختص كلاسهاي پرجمعيت است واين روش در نظامهاي آموزشي سابقه اي طولاني دارد.ارائه ي مفاهيم بطور شفاهي ازطرف معلم ويادگيري آنها از طريق گوش كردن ويادداشت برداشتن از طرف شاگرد،اساس كار اين روش را تشكيل مي دهد.در فرايند تدريس با اين روش تمام عوامل تحت كنترل معلم است او مي تواند به هر ترتيبي که خود مي پسندد درباره ي موضوع مورد نظر سخن بگويد وهر وقت لازم بداند آنرا پايان دهد.روش سخنراني به علت اينكه روشي ارزان است،براي تدريس در كلاسهاي چند پايه مناسب است وباتوجه به موقعيتهاي زماني و مكاني و مجموعه ي تجهيزات،روش سخنراني بسيار انعطاف پذير است وهمچنين اين روش سبب تقويت اجتماعي،علاقه ،اعتماد بنفس وكاهش احساس تنهايي مي شود.
روش پرسش و پاسخ:
روشي است كه معلم بوسيله ي آن شاگرد را به تفكر در باره ي مفهومي جديد يا بيان مطلبي تشويق مي كند.در اين روش شاگرد تلاش مي كندباكوششهاي ذهني،از معلوم به مجهول حركت كند.اين روش را روش سقراطي نيز گفته اند.روش پرسش و پاسخ به دلايلي چون:تقويت اعتماد بنفس شاگردان،ايجاد علاقه وتقويت تفكر خلاق در شاگردان،تقويت استدلال وقدرت اظهار نظر شاگردان،شركت بيشتر دانش آموزان در بحث وفعاليتهاي آموزشي و بيشتر شدن انگيزه ي فعاليت وتحقيق در شاگردان براي كلاسهاي چند پايه مفيد و موثرمي باشد.
روش همياري:
در اينجا دانش آموزان ياد مي گيرند كه باهم موفق مي شوند ويا شكست مي خورند و هر دانش آموزدر اوقاتي به كمك نياز دارديا چيزي براي گفتن دارد،مي تواند به كمك همكلاسيهايش تكيه كند.در چنين كلاس وظيفه ي معلم اين است كه كلاس را به گونه اي سازمان دهد كه دانش آموزان احساس وابستگي مثبت به يكديگر داشته باشند واين تصور حاكم باشد كه هيچ يك از اعضاي گروه نمي تواند موفق شود مگر اينكه تمام اعضا موفق شوند واين روش در كلاسهاي چند پايه موجب تقويت قدرت مديريت ورهبري فراگيران،موجب تقويت استدلال وقدرت انديشه وعدم نياز بيشتر به معلم در دانش آموزان مي گردد.
روش حل مسئله:
اين روش در حقيقت نوعي آماده كردن فراگير است براي زندگي. زيرا زندگي يعني مواجه شدن بامسايل و كوشش براي حل آنها.در اين روش ،فعاليتها ي آموزشي به گونه اي تنظيم مي شود كه در ذهن فراگير مسئله اي ايجاد شود و او علاقه مند شود كه با تلاش خودراه حلي براي آن مسئله پيدا كند.روش حل مسئله ممكن است بصورت فردي يا گروهي اجرا شود.روش حل مسئله موجب ارتباط فعاليتهاي مدرسه با زندگي واقعي شاگردان مي شود و ازنظر روانشناسي يكي از بهترين روشهاي تربيتي براي ايجاد تفكر علمي در شاگردان است و باعث برانگيختن علاقه ي طبيعي شاگردان به درس مي شود. باايجاد مسئله در ذهن دانش آموزان ،معلم تنها به عنوان راهنما بوده و دانش آموزان خود به دنبال راه حل مورد نظرمي روند.در نتيجه معلم وقت بيشتري را جهت رسيدگي وتدريس به ساير پايه ها دارد.
روش آزمايشي: روش آزمايشي فعاليتي است كه در جريان آن شاگردان عملا با بكار بردن وسايل وتجهيزات ومواد خاصي در باره ي مفهومي خاص تجربه كسب مي كنند.وبا توجه به اين كه درسهاي پايه هاي ابتدايي اكثرا با همديگر ارتباط دارند،در نتيجه انجام آزمايشها با استفاده از امكانا ت موجود براي يك پايه ، ممكن است پايه هاي ديگر همان موضوع درسي را در كتاب درسي خود داشته باشند واين كارممكن است موجب يادآوري براي پايه هاي بالا وموجب آشنايي مختصر پايه هاي پايينتر گردد.
نکاتي چند براي بهينه کردن آموزش چندپايه اي :
· استفاده ازطرح درس مناسب.
· استفاده از روشهاي مختلف اداره کلاس چند پايه .
· تقسيم مسئوليت ها بين دانش آموزان.
· استفاده ازکتابها و تمرينات خودآموز ، کارتها و لوحه هاي آموزشي.
· تقسيم مناسب زمان بين پايه ها.
· آموزش توسط همسالان ( استفاده از معلم يار در ياددهي به دانش آموزان ) .
· فراهم ساختن محيط مناسب وفعال براي يادگيري.
· استفاده ازچندتخته سياه درکلاس.
· سازماندهي دانش آموزان براي خودآموزي .
· و...
شيوه هاي اداره کلاسهاي چندپايه :
اين که معلم چه شيوه هاي ارايه اي را برمي گزيند به موضوع درس،شخصيت آموزگارو دانش آموزبستگي دارد.ازميان اين شيوه هامي توان برخي رايادآورشدازجمله:
الف ) طريقه محوري (ارايه موضوع هاي ناهمانند) :
دراين روش براي هرپايه درس معيني پيش بيني مي شود به طريقي که حداکثر3 گروه از دانش آموزان بازمان تعيين شده با معلم کارکنند.براي گروههاي ديگردروسي معين مي شود که به تعامل کمتري نيازدارند.براي مثال معلم بايک گروه علوم کارمي کنند درحالي که گروههاي ديگر به انجام کارهنري، نوشتن انشا ،خط وتمرين رياضي مي پردازند دراين روش چون اساس کار معلم در هر ساعت بايک يا دو احتمالاًسه گروه مي باشد وگروههاي معيني در محور کار قرار مي گيرند ، روش محوري ناميده مي شود.
ب) طريقه گروهي(ارايه موضوع هاي همانند) :
شيوه ديگري که مي توان درتدريس کلاسهاي چندپايه به کارگرفت،تدريس درس وموضوع واحداست، دريک جلسه درس به کليه پايه هاي موجود در يک کلاس درس که به روش گروهي يا يک موضوعي و يا دروس همسان نام گذاري مي شوديک موضوع ارايه مي شود، مثلاً در يک جلسه درسي به تمام پايه هارياضي ارايه مي شود.
محاسن شيوه گروهي دراداره کلاسهاي چند پايه:
1ـ از وسايل آماده شده براي تدريس ، براي چندپايه مي توان استفاده کرد . بدين طريق هم در وقت وهزينه صرفه جويي مي شود و هم برمفيد بودن تدريس مي افزايد.
2ـ با اين روش مي توان دانش آموزاني که در بعضي از دروس عقب مانده گي دارند در پايه ي پايين ترقرارداد تا عقب مانده گي جبران شود و دانش آموزاني که پيشرفته هستند از درس سطح بالاتراستفاده کننده دراين روش مي توان ازروش آموزش تاحدتسلط استفاده کردکه ازروشهاي جديدآموزشي بسيارفعال وموثردريادگيري است.
3ـ تدريس موضوع هماننددريک جلسه درسي به تمام پايه ها شانس توجه به همه پايه هارا به يک نسبت افزايش مي دهد.زيرا زمينه ي کارمعلم درمحدوده اي است که هم دانش آموزمي تواندبه قسمتي ازنکات موردعلاقه اش گوش دهدوهم معلم فرصت رسيدگي بيشتربه پايه ها راپيدامي کند.
ج) شيوه مشترک محوري وگروهي :
دراين روش بعضي ازدروس به طورگروهي وبعضي به طور محوري تدريس مي شود.آن چه مهم است اين که معلم طوري برنامه ريزي کندکه بتواندازهرروش مدتي استفاده کندوپس از ارزيابي ازپيشرفت کارروش خودراانتخاب نمايد(رئوف رضايي) .
نقش و وظيفه ي معلم چندپايه :
درتعيين وظايف ونقشهاي معلم چندپايه روشن مي شودکه بيشتربحث مربوط به اين موضوع،به نقشهاووظايف معلم درکلاس درس،مدرسه واجتماع مربوط نمي شود،بلکه با ويژگيهاي کلي تري که هرمعلم باخودبه محيط کارش مي آورد،مرتبط است.
اين ويژگيهاي کلي ترعبارتنداز:
• ايثار،صلاحيت وتعهد .
•مهارت درزبان رايج آن اجتماع .
•داشتن مهارتهاي بسيارپيشرفته دربرقراري ارتباط .
•مديريت کارآمدواثربخش درکلاس درس .
برخي ديگراز وظايف ونقشهاي معلمان چندپايه به شرح ذيل مي باشد:
به عنوان معلم :
وظيفه ي اصلي معلم چندپايه،آموزش دانش آموزان ازطريق انتقال دانش،ايجادمهارتها والقاي ارزشهاونگرشهاي مطلوب به آنهااست.معلم بايدهمه فن حريف باشدتابتواندبااستفاده ازراهبردهاي مختلف،يادگيري رابراي تمام دانش آموزان کلاس معنادار وموثرسازد،بدون اينکه نگران تفاوتهاي فردي دانش آموزان باشد .
به عنوان تسهيل کننده :
معلم بايدبتواندتفاوتهاي فردي دانش آموزان راتشخيص دهد،آنهارابه يادگيري تشويق کندوبااستفاده ازموادآموزشي آنهاراهدايت کند.معلم بايدبتوانداين کارهارادر تمام دروس وبراي دانش آموزان تمام پايه ها انجام دهد.
معلم بايد هم ارائه دهنده ي دانش وهم تسهيل کننده ي يادگيري باشدوميزان يادگيري راهم درکل گروه دانش آموزان وهم درفردفردآنها افزايش دهد.
به عنوان رابط اجتماع يا شخص مرجع :
معلمان چندپايه به دليل تحصيلات وشغلشان،درجوامع محلي هم ازديدگاه دانش آموزان وهم ازديدگاه والدين ازموقعيت مهمي برخوردارهستند.بنابراين معلم چندپايه رابط اصلي مدرسه واجتماع است.بسياري ازموقعيتهايي که مدارس چندپايه درآن قراردارندبه گونه اي است که براي بهبودکيفيت خدمات آموزشي مدارس چندپايه،همکاري وتعاون اجتماع محلي موردنياز است.اين همکاري ممکن است مشارکت اجتماع رادرفعاليتهاي مختلف مثل ساخت ونگهداري کلاسها،تهيه ي وسايل کمک آموزشي وايفاي نقش به عنوان معلم يار(معلم نيمه حرفه اي)شامل شود.
- به عنوان مشاوره ومدد کار اجتماعي
- به عنوان برنامه ريز
- به عنوان ارزشياب
- به عنوان کنترل کننده کيفيت
- به عنوان طراح مواد آموزش
نتيجه گيري:
مطالب مطرح شده حاكي از آن است كه اگرمديريت كلاسهاي چندپايه خوب انجام شود ، نتايجي برابر يا گاهي بهتراز كلاسهاي تك پايه بدست مي آيد.
كلاسهاي چند پايه نوعي ازكلاسها هستند كه در آن دانش آموزان چند پايه در يك كلاس توسط يك معلم آموزش داده مي شوندوهدف از مديريت كلاسهاي چند پايه،ايجاد نظم وآرامش واستفاده ازكمترين امكانات با كارآمدي بيشترودر كل ايجاد يك جو مطلوب آموزشي جهت دستيابي به اهداف يادگيري مورد نظراست.
كلاسهاي چند پايه داراي محاسن و معايبي هستند كه دراصل مقاله آورده شده است وعوامل مختلفي چون: كمي جمعيت،فقراقتصادي،وجود برخي آداب ورسوم فرهنگي،موقعيت جغرافيايي مدرسه و...دلايل اوليه براي وجود كلاسهاي چندپايه هستند. از عمده ترين مشكلات اين كلاسها مي توان به مسئله ي كمبود زمان اشاره كردكه اين مشكل را مي توان تاحدي از طريق تفويض اختيار به معلم ياران هر پايه برطرف نمود.در ضمن مقاله، نكاتي براي بهينه كردن آموزش چندپايه اي آورده شده است وهمچنين شيوه هاي گوناگوني جهت اداره ي اين كلاسها وجود دارد كه از بهترين آنها مي توان به شيوه ي محوري،شيوه ي گروهي وشيوه ي محوري-گروهي اشاره كرد.ازروشهاي تدريس در كلاسهاي چند پايه مي توان ازروشهايي چون : سخنراني ،پرسش و پاسخ،آزمايشي وحل مسئله نام برد .
سخن آخر اينكه هر كودكي حقي براي آموزش و پرورش داردودسترسي به اين حق از طريق مديريت اثر بخش كلاسهاي چندپايه ومدارس تك معلمي در مناطق دوردست ممكن است پس بياييد از طريق يادگيري شيوه هاي مديريت واداره ي بهتر كلاسهاي چندپايه اين حق را براي همه ي كودكان محقق سازيم.
منابع:
1- سلطانی تهرانی ،محمد،مشکلات کلاسهای چند پایه ،انتشارات سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی،1376.
2- رئوف رضایی،رضا ،برنامه ریزی،تدریس واداره ی کلاسهای چند پایه ،دوره ی کاردانی تربیت معلم،شرکت چاپ ونشر ایران1368.
3- برچ،ایان ولالی مایک،تدریس چند پایه در مدارس ابتدایی، ترجمه ی پریوش،1379
4- جعفری،وزارت آموزش وپرورش،دفتر همکاری های علمی بین المللی 1379
5- مثوت،جی.بی ویزیروالاس،جان،کتاب راهنما برای معلمان چندپایه،ترجمه ی علی زرافشان،انتشارات مدرسه،1384
6- متین،نعمت ا..،آموزش ابتدایی وکلاسهای چند پایه،روزنامه ی نگاه،سال نهم شماره157،مهر1379
عارفان علـم عاشـق می شوند بهـترین مردم معلـم می شـوند